ARID HUDUDLARDA EKOLOGIK–MELIORATIV MUAMMOLAR VA BARTARAF ETISH BO‘YICHA TEXNIK YECHIMLAR
Keywords:
Ekologiya, “AVESTO”, suv resurslari, irrigatsiya, demineralizatsiya, subirrigatsiya, melioratsiya, suvning metamorfizatsiyasi.Abstract
Uzoq muddatli (1975-2023-yillar) ilmiy-tadqiqot ishlari asosida bir qator dolzarb oʻquv-ilmiy, ekologik -meliorativ muammolar belgilab olindi, ekologiya fanini oʻrganish sifatini, suv va yer resurslari holatini yaxshilash boʻyicha tavsiyalar berildi. Iqlim o‘zgarishi paytida qurg‘oqchil hududlarda “Ekologiya” fanining mohiyati asoslab berilgan va ekologiyaning asoslari “AVESTO” muqaddas kitobida ilk bor qayd etilganligi isbotlangan. Biologik bo‘lmagan bakalavriat yo‘nalishlari uchun xalqaro standartlarni hisobga olgan holda “Ekologiya” fanidan yangi darslik tavsiya etiladi. Vijdon qonuni ekologik ofatlarning oldini olishning asosiy usuli sifatida qayd etilgan. Qurgʻoqchil hududlarning asosiy muammosi suv resurslari ekanligi taʼkidlangan. Aholini suv bilan ta’minlash bo‘yicha tahlil va yechimlar keltirilgan. Qoʻshimcha resurs sifatida suvni demineralizatsiya qilish texnologiyalari, qishloq xoʻjaligi ekinlarini sugʻorish tezligini pasaytirish maqsadida sugʻorish, yer osti suvlarini kritik darajadan pastga tushishining oldini olish uchun izolyatsiyalash usullari, jismoniy bugʻlanishni kamaytirish va suvni koʻpaytirish uchun tuproq meliorativ holatini yaxshilash usullari taklif etildi. Chorvachilik va tuproq unumdorligi o‘rtasidagi bog‘liqlik aniqlangan. Suvlarning kimyoviy tarkibini metamorfizatsiya qilish nazariyasi ularning sifatini baholash mezoni sifatida taqdim etilgan. Oʻzbekiston hududidagi Amudaryoda daryo oqimidan foydalanish loyihasining muqobil varianti keltirilgan. Qayd etilishicha, suv resurslarini kompleks boshqarish muammolarini hal etish qurg‘oqchil zonada iqlim o‘zgarishiga moslashishning fundamental usuli hisoblanadi.
References
AVESTO. Tarixiy va adabiy meros. O‘zbek tiliga tarjima til Asqar. - Mahkam. -Toshkent: “Sharq”, 2001. - 384 b.
Valukonis G.Yu., Murodov Sh.O. Ekologiya asoslari-T.1.Umumiy ekologiya. 1-kitob. -Toshkent: “Mehnat”, 2001. -328 b.
O‘zbekiston Respublikasining “Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida”gi qonuni. – Toshkent: Adolat, 1992. – 14 b.
Нерсесянц В.С. Сократ. -М.: Издательская группа ИНФРА. -М-НОРМА, 1995. - 312 с.
Толстов С.П. Древний Хорезм.- М.:16-я тип. треста «Полиграфкнига», 1948.- 352 с.
Mamedov A.M. O‘zbekistonda irrigatsiyaning rivojlanishi.- Toshkent: “FAN”, 1967.- 297 b.
Peter Swanson. Water: The Drop of Life, North Word press, Minnetonka, Minnesota, 2001. USA. P.143
Suv tanqisligi tahdidlari: Yechimlar muammolarga nomutanosibdir//AGUA, UZSUVTAMINOT, 2023. № 24/7. - 39-41.
Murodov Sh.O. Ekologiya. -Qarshi: “Intellekt” nashriyoti, 2022. -376 b.
Mirzaev S.Sh. O‘zbekistonning yer osti suv zahiralari. -Toshkent: FAN, 1974. -224 b.
O‘zbekiston Respublikasining “Suv va suvdan foydalanish to‘g‘risida”gi qonuni. – Toshkent: Adolat, 1993. – 30 b.
O‘zbekiston Respublikasi Patenti No IDP 04339. 2000 y
Borisov V.A., Vavlenko L.I., Musaeva T.P., Sultonova D.G. O‘zbekistonda ichimlik yer osti suvlari sifatini indeksli baholash // Ichimlik suvi ta’minoti va ekologiya muammolari. Toshkent: Universitet nashriyoti, 2002. - B. 83091.
Mualliflik huquqi guvohnomasi No 990952. 1980
Mualliflik huquqi guvohnomasi No 1491953. 1989
Mualliflik huquqi guvohnomasi No 1656053. 1991
Mualliflik huquqi guvohnomasi No 1076533. 1983
Mualliflik huquqi guvohnomasi No 1079754. 1984
Mualliflik huquqi guvohnomasi No 1620536. 1990
Mualliflik huquqi guvohnomasi No 1659445. 1991
O‘zbekiston Respublikasi Patenti No 4539. 1997 y
Atrof-muhit samaradorligini ko‘rib chiqish. Oʻzbekiston, sek. sharh, № 29 - Nyu-York va Jeneva: UNECE. 2010.- 245 b.
Валуконис Г.Ю., Ходьков А.Е. Роль подземных вод в формировании месторождений полезных ископаемых. - Л.: «Недра», 1978. -296 с.
O‘zbekiston Respublikasi Patenti No IDP 04470. 2000 y
23.S.P. Bindraa, A. Hamid, H. Salem, K. Hamuda, S. Abulifa, Sustainable integrated water resources management for energy production and food security in Libya. Procedia Technology 12 (2014) pp. 747–752, doi: 10.1016/j.protcy.2013.12.558
24.H.H.G. Savenije, P. Van der Zaag, Integrated water resources management: Concepts and issues. Physics and Chemistry of the Earth 33 (2008) pp. 290–297, doi: 10.1016/j.pce.2008.02.003
25.Xiao-Jun Hu, You-Cai Xiong, Yong-Jin Li, Jian-Xin Wang, Feng-Min Li, Hai-Yang Wang, Lan-Lan Li, Integrated water resources management and water users’ associations in the arid region of northwest China: A case study of farmers’ perceptions. Journal of Environmental Management 145 (2014) pp. 162-169. http://dx.doi.org/10.1016/j.jenvman.2014.06.018
26.V.A. Dukhovny, V.I. Sokolov, D.R. Ziganshina, Integrated Water Resources Management in Central Asia, as a way of survival in conditions of water scarcity. Quaternary International 311 (2013) pp. 181-188. http://dx.doi.org/10.1016/j.quaint.2013.07.003
27.P. Gourbesville, Challenges for integrated water resources management. Physics and Chemistry of the Earth 33 (2008) pp. 284–289. doi:10.1016/j.pce.2008.02.002
28.A. Pires, J.Morato, H. Peixoto, V. Botero, L. Zuluaga, A. Figueroa, Sustainability Assessment of indicators for integrated water resources management. Science of the Total Environment 578 (2017) pp. 139–147. http://dx.doi.org/10.1016/j.scitotenv.2016.10.217
29.T. Roach, Z. Kapelan, R. Ledbetter, Comparison of info-gap and robust optimisation methods for integrated water resource management under severe uncertainty. Procedia Engineering 119 (2015) pp. 874–883. doi: 10.1016/j.proeng.2015.08.955
30.G. Anzaldi, E. Rubion, A. Corchero, R. Sanfeliu, X. Domingo, J. Pijuan, F. Tersa, Towards an Enhanced Knowledge-Based Decision Support System (DSS) for Integrated Water Resource Management (IWRM). Procedia Engineering 89 (2014) pp. 1097 – 1104. doi: 10.1016/j.proeng.2014.11.230
31. Murodov Sh.O. Janubiy O‘zbekiston qurg‘oqchil hududlarining suvga chidamliligini ilmiy asoslash. – Toshkent: FAN, 2012. – 376 b.
Roach T., Kapelan Z., Ledbetter R. Comparison of info-gap and robust optimisation methods for integrated water resource management under severe uncertainty. Procedia Engineering 119 (2015) pp. 874–883. doi: 10.1016/j.proeng.2015.08.955
Anzaldi G., Rubion E., Corchero A., Sanfeliu R., Domingo X., Pijuan J., Tersa F. Towards an Enhanced Knowledge-Based Decision Support System (DSS) for Integrated Water Resource Management (IWRM). Procedia Engineering 89 (2014) pp. 1097 – 1104. doi: 10.1016/j.proeng.2014.11.230
Murodov Sh.O. Janubiy O‘zbekiston qurg‘oqchil hududlarining suvga chidamliligini ilmiy asoslash. – Toshkent: FAN, 2012. – 376 b.
