«МУСАЛЛАС» ТУРИДАГИ ЛУҒАТЛАРНИНГ АРАБ ЛЕКСИКОГРАФИЯСИДАГИ ЎРНИ
Keywords:
шаклдошлик, омоним, пароним, сўз вариантлари, мусаллас, уржуза луғат, лексикография, шаклдош-талаффуздош сўзлар, Қутруб, Ибн Молик, ал-Баталявсий.Abstract
Араб тили ва ёзуви тарихига назар ташланса, унинг инсоният тамаддунидаги ўрни, ўзига хос тараққиёт йўли, бошқа тиллар тизимида учрамайдиган лексик, морфологик ва синтактик хусусиятлари яққол намоён бўлади. Бу эса унда кечаётган ҳар бир жараёнга хусусий ёндашувни тақозо этади. Жумладан, араб тилидаги омонимия, паронимия ва вариантдошлик ҳодисаларини умумий тилшунослик қоидалари асосида ўрганиш кўзланган натижага олиб келмаслиги мумкин. Бунда нафақат талаффуз, балки ёзув хусусиятларини ҳам ҳисобга олиш лозим. Чунки араб ёзувининг илк шаклланиш босқичида товушларни ёзувда ифодалашда ҳозиргидек диакратик белгилар ва қисқа унли ҳаракатларга эҳтиёж сезилмагани сўзларнинг шакл муносабатига кўра турлари жуда кенг қамровли бўлишига хизмат қилган. Қолаверса, махражлари (ҳосил бўлиш ўрни) бир-бирига яқин ҳарфларнинг мавжудлиги ҳам мазкур ҳодисалар араб тилида ўзига хос намоён бўлиши учун асосий омиллардан бири бўлиб хизмат қилган.
Ушбу мақолада араб тилшунослигида ўзига хос тарзда намоён бўлувчи шаклдошлик ҳодисаси тадқиқ этилган. Араб тилида ёки ёзувида битилган манбаларни тадқиқ этаётган матншунос-манбашунос қатор қийинчиликларга дуч келади. Жумладан, бир хил ёзиладиган, бироқ турлича талаффуз қилинадиган сўзлар – омонимлар, паронимлар ва сўз вариантларининг хусусиятларини билиш манбашунос учун жуда муҳим.
Шаклдош-талаффуздош сўзларни тадқиқ этиш ўзбек шарқшунослиги учун янги мавзу бўлмаса-да, уни ўрганиш методлари юзасидан ҳозиргача умумий нуқтаи назар мавжуд эмас. Бундай сўзларни назарий ва амалий баҳолаш, аниқлаш ва тасниф қилишда ҳатто араб тилшунослигида ҳам бир неча гуруҳга бўлиниш ҳолатлари учрайдики, бу ҳам мавзунинг мураккаб эканини кўрсатади.
References
‘Umar ‘Аhmad Мukhtār. Al-mu’jamu al-mawsū’iyyu li-alfāẓi al-Qur’āni al-karīmi wa qirā’ātihi. -Аr-Riyāḍu: Suṭūru al-ma’rifati, 2002. – 1504 ṣ.
Jalālu ad-dīni as-Suyūṭiyyu. Аl-’itqānu fī ‘ulūmi al-Qur’āni al-karīmi. –Al-Маdīnatu: al-Maliku Fahdu, 2005. – 832 ṣ.
‘Abdu al-Qāhiri al-Jurjāniyyu. ‘Аsrāru al-balāghati. –Bayrūt: Dāru al-kitābi, 2001. – 120 ṣ.
‘Ibnu Durustawayh. Taṣ’ĥīĥu al-faṣīĥi wa sharhihi. –Al-Qāhiratu, 2004. – 599 ṣ.
Al-Mubarridu. Ма-ttafaqa lafẓahu wa-’khtalafa ma’nāhu. –Bayrūt: Dāru al-’ilmi, 2006. – 225 ṣ.
Ya’qūb Fallāhiy. ʼIbnu as-Sayyidi al-Batalyawsiyyu wa juhūduhu fī al-lughati. –Bayrut, 2009. – 356 ṣ.
Ibnu Mālikin. Al-ʼIkmālu al-ʼIʻlāmi bi-tathlīthi al-kalāmi. –Bayrut, 2000.
Muhammadun Мukhtār. Tārīkhu an-nahwi al-ʻarabiyyi. –Bayrut, 2011. – 858 ṣ.
Ahmadu Al-Hāshimiyyu. Mīzānu adh-dhahabi fī ṣināʻati shiʻri al-ʻarabi. –Al-Qāhiratu: Hindāwiy, 2016. – 484 ṣ.
Интернет ресурслари
